It is the custom in my country,
that on Christmas Eve,
at the first star’s appearance
in the sky,
people as one
break biblical bread,
and with great love share all they feel
in this bread.

Translation by Dcn Jim

Jest w moim kraju zwyczaj,
że w dzień wigilijny,
przy wejściu pierwszej gwiazdy
wieczornej na niebie,
ludzie gniazda wspólnego
łamią chleb biblijny,
najtkliwsze przekazując uczucia
w tym chlebie.

But just to see a chapel like this room,
No bigger: there to watch Polish symbols loom
In warm expanding series which reveal
Once and for all the Poland that is real.
There the stone-cutter, mason, carpenter,
Poet, and, finally, the knight and martyr
Could re-create with pleasure, work and prayer.
There iron, bronze, red marble, copper could
Unite with native larches, stone with wood,
Because those symbols, burrowed by deep stains,
Run through us all as ores run through rock veins.

Translated by Jerzy Peterkiewicz and Burns Singer

O! gdybym jedną kaplicę zobaczył,
Choćby jak pokój ten, wielkości takiej,
Gdzie by się polski duch raz wytłumaczył,
Usymbolicznił rozkwitłymi znaki,
Gdzie by kamieniarz, cieśla, mularz, snycerz,
Poeta – wreszcie Męczennik i rycerz
Odpoczął w pracy, czynie i w modlitwie…
– Gdzie by czerwony marmur, cios, żelazo,
Miedź, brąz i modrzew polski się zjednały
Pod postaciami, co, niejedną skazą
Poryte, leżą w nas, jak w sercu skały –

“Let’s first be a thunderbolt rather than a thunderclap:
For wild horses thunder and whinny;
First d e e d s !
– and words? and thoughts?…
– later!…
The enemy has corrupted our mother tongue — –”
Energumen shouted at Lirnik
And pounded his shield until it bent out of shape.
Lirnik replied: “Not sword, not shield — defend our Language,
But — masterpieces!”

Translated by Walter Whipple

—žGromem bądźmy pierw niźli grzmotem,
Oto tętnią i rżą konie stepowe;
Górą czyny!… a słowa? a myśli?… potem!…
Wróg pokalał już i Ojców mowę” —”
Energumen tak krzyczał do Lirnika
I uderzał w tarcz, aż się wygięła.
Lirnik na to:
—žNie miecz, nie tarcz bronią Języka,
Lecz —” arcydzieła!”

Ius iurandum patri datum usque at hanc diem ita servavi… Hannibal

– Why ride away, Shadow, hands broken on the mail
Sparks of torches playing around your knees -?
The laurel-green sword is spattered with candle tears,
The falcon strains, your horse jerks its foot like a dancer.
– Pennons in the wind blow against each other
Like moving tents of nomad armies in the sky.
Long trumpets shake in sobbing and banners
Bow their wings, which droop from above
Like spear-pierced dragons, lizards and birds…
Like the many ideas you caught with your spear…

Mourning maidens go, some lifting their arms
Filled with scent-sheaves torn apart by the wind;
Some gather into shells tears breaking from the cheek,
Some still seek the road that was built centuries ago…
Others dash against the ground huge pots of clay
Whose clatter in cracking yet adds to the sorrow.

Boys strike hatchets blue against the sky,
Serving lads strike light-rusted shields,
A mighty banner sways amid the smoke, its spear-point
Leaning, as it were, against the arcs of heaven…

They enter and drown in the valley… emerge in the moonlight
Blackening the sky, an icy glare brushes them
And glimmers on blades of spears like as tar unable to fall,
The chant suddenly ceased, then splashed out like a wave…

On – on – till it’s time to roll into the grave:
We shall behold a black chasm lurking beyond the road
(And to cross it humanity will not find a way)
Over the edge we shall spear-thrust your steed
As though with a rusting spur…

And we’ll drag the procession, saddening slumber-seized cities,
Battering gates with urns, whistling on blunted hatchets,
Till the walls of Jericho tumble down like logs,
Swooned hearts revive – nations gather the must from their eyes.. .

On -on –

Translation unattributed.

…Iusiurandum patri datum
usque ad hanc-diem ita servavi…
Annibal

I
Czemu, Cieniu, odjeżdżasz, ręce złamawszy na pancerz,
Przy pochodniach, co skrami grają około twych kolan? –
Miecz wawrzynem zielony i gromnic płakaniem dziś polan;
Rwie się sokół i koń twój podrywa stopę jak tancerz.
– Wieją, wieją proporce i zawiewają na siebie,
Jak namioty ruchome wojsk koczujących po niebie.
Trąby długie we łkaniu aż się zanoszą i znaki
Pokłaniają się z góry opuszczonymi skrzydłami
Jak włóczniami przebite smoki, jaszczury i ptaki…
Jako wiele pomysłów, któreś dościgał włóczniami…

II
Idą panny żałobne: jedne, podnosząc ramiona
Ze snopami wonnymi, które wiatr w górze rozrywa,
Drugie, w konchy zbierając łzę, co się z twarzy odrywa,
Inne, drogi szukając, choć przed wiekami zrobiona…
Inne, tłukąc o ziemię wielkie gliniane naczynia,
Czego klekot w pękaniu jeszcze smętności przyczynia.

III
Chłopcy biją w topory pobłękitniałe od nieba,
W tarcze rude od świateł biją pachołki służebne;
Przeogromna chorągiew, co się wśród dymów koleba,
Włóczni ostrzem o łuki, rzekłbyś, oparta pod-niebne…

IV
Wchodzą w wąwóz i toną… wychodzą w światło księżyca
I czernieją na niebie, a blask ich zimny omusnął,
I po ostrzach, jak gwiazda spaść nie mogąca, przeświÄ‚Ł ca,
Chorał ucichł był nagle i znów jak fala wyplusnął…

V
Dalej – dalej – aż kiedyś stoczyć się przyjdzie do grobu
I czeluście zobaczym czarne, co czyha za drogą,
Które aby przesadzić, Ludzkość nie znajdzie sposobu,
Włócznią twego rumaka zeprzem jak starą ostrogą…

VI
I powleczem korowód, smęcąc ujęte snem grody,
W bramy bijąc urnami, gwizdając w szczerby toporów,
Aż się mury Jerycha porozwalają jak kłody,
Serca zmdlałe ocucą – pleśń z oczu zgarną narody…
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Dalej – dalej – –

What did you do to Athens, Socrates,
That the people erected a golden statue to you,
Having first poisoned you?

What did you do to Italy, Alighieri,
That the insincere people built two graves for you,
Having first driven you out?

What did you do to Europe, Columbus,
That they dug you three graves in three places
Having first shackled you?

What did you do to your people, Camoens,
That the sexton had to cover your grave twice,
After you had starved?

What in the world are you guilty of, Kosciuszko,
That two stones in two places bear down on you,
Having first had no burial place?

What did you do to the world, Napoleon,
That you were confined to two graves after your demise,
Having first been confined?

What did you do to the people, Mickiewicz?

Translated by Walter Whipple

Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie,
Że ci ze złota statuę lud niesie,
Otruwszy pierwéj…

Coś ty Italii zrobił, Alighiery,
Że ci dwa groby stawi lud nieszczery,
Wygnawszy pierwéj…

Coś ty, Kolumbie, zrobił Europie,
Że ci trzy groby we trzech miejscach kopie,
Okuwszy pierwéj…

Coś ty uczynił swoim, Camoensie,
Że po raz drugi grób twój grabarz trzęsie,
Zgłodziwszy pierwé j…

Coś ty, Kościuszko, zawinił na świecie,
Że dwa cię głazy we dwu stronach gniecie,
Bez miejsca pierwéj….

Coś ty uczynił światu, Napolionie,
Że cię w dwa groby zamknięto po zgonie,
Zamknąwszy pierwéj…..

Coś ty uczynił ludziom, Mickiewiczu?…
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .

From a letter written to America: November, 1859

Across the Ocean’s rolling expanse
I send you a song, as it were a seagull, oh John!…

Its flight will be long to the Land
Of the Free — for it’s now doubtful whether it will arrive…
— Or whether, as a ray from your noble grey hair,
White — on an empty scaffold alights:
That your hangman’s son with child’s hand
May cast stones at the guest seagull.

Then the ropes will tell whether
Your bare neck is unyielding;
Then you will try the ground under your heels,
That you may kick away this debased planet —
And the dirt from beneath your feet, as a frightened reptile
Vanishes —
Then will they utter: “Hanged…” —
They will speak and wonder among themselves, could this be a lie?

Then, before they place the hat on your face,
That America, having recognized her son,
Will not shout at her twelve stars:
“Extinguish the feigned fires of my crown,
Night falls — a black night with the face of a Negro!”

Then, before Kosciuszko’s phantom and Washington’s
Quake — accept the beginning of the song, oh John…
For while the song matures, sometimes a man will die,
But before the song dies, a nation will first arise.

Translated by Walter Whipple

Z listu pisanego do Ameryki w 1859, listopada

Przez Oceanu ruchome płaszczyzny
Pieśń Ci, jak mewę, posyłam, o! Janie…

Ta lecieć długo będzie do ojczyzny
Wolnych – bo wątpi już: czy ją zastanie?…
– Czy też, jak promień Twej zacnej siwizny,
Biała – na puste zleci rusztowanie :
By kata Twego syn rączką dziecinną
Kamienie ciskał na mewę gościnną!

Więc, niźli szyję Twoją obnażoną
Spróbują sznury, jak jest nieugiętą;
Więc, niźli ziemi szukać poczniesz piętą,
By precz odkopnąć planetę spodloną –
A ziemia spod stóp Twych, jak płaz zlękniony,
Pierzchnie –
więc, niźli rzekną: “Powieszony…” –
Rzekną i pojrzą po sobie, czy kłamią? – –

Więc, nim kapelusz na twarz Ci załamią,
By Ameryka, odpoznawszy syna,
Nie zakrzyknęła na gwiazd swych dwanaście:
“Korony mojej sztuczne ognie zgaście,
Noc idzie – czarna noc z twarzą Murzyna!”

Więc, nim Kościuszki cień i Waszyngtona
Zadrży – początek pieśni przyjm, o! Janie…
Bo pieśń nim dojrzy, człowiek nieraz skona,
A niźli skona pieśń, naród pierw wstanie.

For that land where a scrap of bread is picked up
From the ground out of reverence
For Heaven’s gifts…
    I am homesick, Lord!…

For the land where it’s a great travesty
To harm a stork’s nest in a pear tree,
For storks serve us all…
    I am homesick, Lord!…

For the land where we greet each other
In the ancient Christian custom:
“May Christ’s name be praised!”
    I am homesick, Lord!…

I long still for yet another thing, likewise innocent,
For I no longer know where to find
My abode…
    I am homesick, Lord!

For worrying-not and thinking-not,
For those whose yes means yes — and no means no —
Without shades of grey…
    I am homesick, Lord!

I long for that distant place, where someone cares for me!
It must be thus, though my friendship
Will never come to pass!…
    I am homesick, Lord!

Translated by Walter Whipple

Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba
Podnoszą z ziemi przez uszanowanie
Dla darów Nieba….
    Tęskno mi, Panie…

Do kraju tego, gdzie winą jest dużą
Popsować gniazdo na gruszy bocianie,
Bo wszystkim służą…
    Tęskno mi, Panie…

Do kraju tego, gdzie pierwsze ukłony
Są, jak odwieczne Chrystusa wyznanie,
“Bądź pochwalony!”
    Tęskno mi, Panie…

Tęskno mi jeszcze i do rzeczy innej,
Której już nie wiem, gdzie leży mieszkanie,
Równie niewinnej…
    Tęskno mi, Panie…

Do bez-tęsknoty i do bez-myślenia,
Do tych, co mają tak za tak – nie za nie,
Bez światło-cienia…
    Tęskno mi, Panie…

Tęskno mi owdzie, gdzie któż o mnie stoi?
I tak być musi, choć się tak nie stanie
Przyjaźni mojéj…
    Tęskno mi, Panie…

A woman, parents, brothers, even God
Can still be loved, but those who love them need
Some physical vestige, shadow: I have none.
Cracow is silent now that its hewn stone
Has lost what tongue it had; no banner of
Mazovian linen has been stained to prove
Art obstinate; the peasant’s houses tilt;
The native ogives of our churches wilt;
Barns are too long; our patron saints are bored
With being statues; partitioned and ignored,
Form, from the fields to steeples, can’t command
One homespun wand or touch one angel’s hand.

Translated by Jerzy Peterkiewicz and Burns Singer

Kto kocha – widzieć chce choć cień postaci,
I tak się kocha Matkę – Ojca – braci –
Kochankę – Boga nawet… więc mi smutno,
Że mazowieckie ani jedno płótno
Nie jest sztandarem sztuce – że ciosowy
W Krakowskiem kamień zapomniał rozmowy –
Że wszystkie chaty chłopskie krzywe – że kościoły
Nie na ogiwie polskim stoją – że stodoły
Za długie – świętych figury patronów
Bez wyrazu – od szczytu wież aż do zagonów
Rozbiorem kraju forma pokrzywdzona woła
O łokieć z trzciny w ręku Pańskiego anioła.

(Actually an excerpt from the verse dialog “Bogomił” in Norwid’s Promethidion)